Głównym wskazaniem do stosowania leków przeciwdepresyjnych sa zespoły depresyjne o rożnej etiologii. Znalazły one zastosowanie w leczeniu zaburzeń lękowych, obsesyjno-kompulsywnych, zaburzeń kontroli impulsów, zaburzeń snu i wielu innych.
Bezpośrednim efektem ich działania jest wzrost serotoniny, noradrenaliny i dopaminy w przestrzeni synaptycznej. Uruchomione zostają mechanizmy adaptacyjne, które po 10-14 dniach skutkują klinicznym efektem przeciwdepresyjnym.
Pierwszymi lekami przeciwdepresyjnymi wprowadzonymi w latach 60. XX wieku były inhibitory monoaminooksydazy oraz trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD)- które nieselektywnie zwiększały ilość neuroprzekaźników w mózgu. Bardzo istotnym wydarzeniem dla farmakoterapii depresji stało się wprowadzenie selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego (transportera) serotoniny (SSRI- selective serotonin reuptake inhibitors). Wprowadzenie fluoksetyny (Prozac) na rynek amerykański miało wręcz charakter wydarzenia kulturowego. Obecnie jest to najpopularniejsza grupa leków stosowanych w psychiatrii. W latach 90. XX wieku pojawiły się leki działające w sposób specyficzny na noradrenaline i serotonine (SNRI) jak np. wenlafaksyna i duloksetyna. Podwójny mechanizm ich działania miał leżeć u podstaw większej skuteczności terapeutycznej tych środków w ciężkich depresjach.
Podstawowe fakty dotyczące leków przeciwdepresyjnych:
Wykazują szczególna skuteczność w stosunku do zaburzeń psychicznych manifestujących się omamami i urojeniami. Leki nowej generacji działają ponadto skutecznie w odniesieniu do objawów negatywnych oraz zaburzeń funkcji poznawczych. Wskazaniem do ich stosowania są schizofrenia, zaburzenia schizoafektywne, zaburzenia urojeniowe oraz inne wszelkiego rodzaju zaburzenia psychotyczne.
Mechanizm działania wiąże się z blokowaniem receptorów dopaminowych w układzie limbicznym mózgu. Skuteczność leków nowej generacji przypisywana jest działaniu blokującemu receptory serotoninowe (podtyp 2A) w korze przedczołowej. W czasie stosowania leku pojawiają się nierzadko objawy niepożądane- zależą one najczęściej od działania leku na rożne mechanizmy neuroprzekaźnikowe. Zalicza się do nich: dystonie i dyskinezy, przyrost masy ciała, mlekotok, obniżenie libido, ospałość, zaparcia, ortostatyczne spadki ciśnienia tętniczego. Leki przeciwpsychotyczne nowej generacji powodują istotnie mniej działań niepożądanych i zazwyczaj są dobrze tolerowane.
Neuroleptyki klasyczne – stosowane w Polsce od 1952 r. chlorpromazyna (Fenactil), lewomepromazyna (Tisercin ), promazyna (Promazin); perazyna (Pernazin), chlorprotixen , zuklopentiksol (Clopixol), flupentiksol (Fluanxol), haloperidol.
Neuroleptyki II generacji: amisulprid (Solian, ApoSuprid), klozapina (Klozapol), risperidon (Rispolept, Risperon, Orizon, Risset), olanzapina (Zyprexa, Zalasta, Zolafren, Olzapin, Olazax), kwetiapina (Seroquel, Ketrel, Kwetaplex, Setinin, Etiagen), ziprasidon (Zypsilla), arypiprazol (Abilify, Aripilek, Apra).
Leki te są najważniejszymi środkami farmakologicznymi stosowanymi w terapii choroby afektywnej dwubiegunowej (CHAD). Lek normotymiczny można zdefiniować jako skuteczny w ostrym epizodzie manii i (lub) depresji oraz mający działanie profilaktyczne (zapobiegające nawrotom), udowodnione poprzez obserwację trwającą co najmniej rok, i niepowodujący pogorszenia w żadnym z istotnych elementów CHSD.
Podział leków normotymicznych uwzględnia chronologię ich wprowadzenia. Leki normotymiczne I generacji (wprowadzone w latach 60. i 70. XX wieku) to: lit (Lithium Carbonicum) oraz środki przeciwdrgawkowe jak walproiniany (Depakine Chrono, Absenor) i karbamazepina (Tegretol, Neurotop).
W latach 90. XX wieku zwrócono uwagę na możliwość normotymicznego działania neuroleptyków takich jak olanzapina, kwetiapina czy arypiprazol, które zaliczono do normotymików II generacji. W ostatnim czasie do grona leków normotymicznych dołączyła lamotrygina (Lamotrix, Symla).
Pierwszymi lekami stosowanymi w terapii lęku i snu były sole bromu i barbiturany, które z powodu ich toksyczności i szybkiego uzależniania zaprzestano zalecać w terapii psychiatrycznej i zastąpiono pochodnymi benzodiazepin.
Benzodiazepiny (BDZ) jako leki o działaniu przeciwlękowym, nasennym, uspokajającym, rozluźniającym i przeciwdrgawkowym znajdują zastosowanie w medycynie od lat 60 ubiegłego wieku. Szerokie spektrum i szybkość działania oraz bezpieczeństwo tych preparatów spowodowały, iż są najczęściej zapisywanymi lekami na świecie. Na podstawie czasu półtrwania benzodiazepiny dzielą się na pochodne benzodiazepiny krótko działające – do 5 godzin: lormetazepam (Noctofer), midazolam (Dormicum), temazepam (Signopam), o pośrednim okresie półtrwania – do 12 godzin: estazolam (Estazolam), flunitrazepam (Rohypnol), lorazepam (Lorafen), alprazolam (Xanax, Alprox, Neurol, Afobam, Zomiren), a pochodne benzodiazepiny długo działające – ponad 12 godzin to: klonazepam (Clonazepam, Rivotril), klora-zepat (Tranxene, Cloranxen), nitrazepam (Nitrazepam), chlordiazepoksyd (Elenium) i diazepam (Relanium).
Powikłaniem każdej terapii benzodiazepinami jest wzrost tolerancji tych leków i uzależnienie, co przy nagłym odstawieniu skutkuje objawami abstynencyjnymi, takimi jak: objawy wegetatywne, majaczenie (7%) i napady drgawkowe (4%). Benzodiazepiny nie są lekami antydepresyjnymi! Niemal wszystkie zaliczane tu leki są przeciwwskazane w czasie ciąży. Czas leczenia lekami uspokajającymi nie powinien przekraczać 3 miesięcy, natomiast zaburzeń snu 1 miesiąc.
Przerwanie leczenia benzodiazepinami, szczególnie gdy stosowane były przez długi czas i w wysokich dawkach, związane jest z wystąpieniem objawów abstynencyjnych. Objawy mogą pojawiać się już w 1. dniu odstawienia i trwają nawet kilka tygodni a czasem i miesiące. Aby zapobiec występowaniu tych objawów wskazane jest powolne zmniejszanie dawki- tempo odstawiania warunkowane jest czasem przyjmowania leku oraz jego dawką.
U osób przyjmujących benzodiazpiny może dochodzić do wystąpienia pełnego zespołu uzależnienia, szczególnie gdy rozwinęła się tolerancja na te leki.
Przedstawiana grupa leków nasennych jest skuteczna w leczeniu zaburzeń snu, chociaż ich budowa jest inna niż benzodiazepin. Żargonowo określane są jako „zetki”- dostępne na rynku polskim preparaty: zopiklon (Imovane, Dobroson, Zopitin), zolpidem (Stilnox, Sanval, Zolpic, Hypnogen), zaleplon (Morfeo). Problemem przy ich stosowaniu mogą być nadmierna senność po obudzeniu rano, zaburzenia koordynacji ruchów i uczucie zmęczenia. Problematyczne może być też zakańczanie leczenia, gdyż czasem obserwuje się bezsenność z odbicia. Ich wpływ na jakość snu nie jest również w pełni korzystny, gdyż wydłużają głównie sen płytki a nie zwiększają istotnie ilość snu głębokiego i snu REM.
Ta grupa leków najduje zastosowanie w leczeniu choroby Alzheimera i innego rodzaju otępień.
Leki prokognitywne – selektywnie wpływające na czynność OUN, na określony rodzaj neuroprzekaźnictwa. W terapii prokognitywnej podaje się inhibitory cholinesterazy acetylocholiny (IchE): donepezil (Aricept, Cogiton, Donepex, Pamigen), riwastygmina (Exelon, Evertas, Symelon) oraz wywierająca wpływ na receptor NMDA): memantyna (Biomentin, Zenmem). Jest to grupa leków o pokrewnych mechanizmach działania (poprzez hamowanie aktywności acetylocholinesterazy zmniejszają rozpad acetylocholiny, zwiększając jej ilość w szczelinie synaptycznej.
Leki o nieswoistym wpływie na OUN, które poprawiają metabolizm i neuroprzekaźnicwo: leki nootropowe: piracetam (Memotropil, Biotropil) oraz leki poprawiające krążenie mózgowe i metabolizm mózgu nie cynaryzyna (Cinnarizinum), dihydroergotoksyna (Dihydroergotoxinum), nicergolina (Adavin, Nicergolin), vinpocetyna (Cavinton, Vinpoton), pentoksyfilina (Agapurin, Trental).